Mijn vriend Jean-Marc van Tol, schrijver en tekenaar, raadde me begin dit jaar aan om op Goodreads en Hebban te kijken. Ik wist wel dat deze lezersplatforms bestonden, maar eerlijk gezegd had ik er — hoe ijdel ik ook ben — nooit mijn naam ingetikt. Ik deed het op de dag dat mijn roman Aan het einde van de oorlog uitkwam. De eerste beoordeling op Hebban was meteen raak! Iemand had mijn roman van meer dan 600 bladzijden blijkbaar in nog geen uur uitgelezen, een waardeloze prul gevonden en beoordeeld met één ster! Volgens Jean-Marc moest ik me echter niet laten ontmoedigen door boektrollen. Dus keek ik af en toe op die twee platforms en zag ik dat er ook mensen zijn die boeken echt lezen en beoordelen. En soms gedegen stukken schrijven en interessante vragen opwerpen.
Maar daar wil ik het niet over hebben. Ik zag namelijk dat mensen in deze virtuele gemeenschappen een challenge met zich zelf afspreken om een bepaald aantal boeken in een jaar te lezen. Zelf ben ik geen liefhebber van wedstrijdjes met je eigen zelf, ik erger me rot aan de stappenteller van mijn telefoon die me erop wijst dat ik zoveel stappen meer heb gezet dan gisteren rond deze tijd of minder dan gemiddeld vorige week. Maar ik dacht wel: hoeveel boeken lees ik eigenlijk in een jaar? Ik besloot een lijst bij te houden, zie hieronder voor de lijst en hierboven voor de plaatjes.
Ik lees voornamelijk thuis. Op enkele plekken: in de leunstoel op mijn werkkamer, op de bank in de huiskamer, in bed. Soms aan tafel en in de zomer in de tuin. Ik lees alleen ‘s avonds, ook de boeken die ik voor mijn werk moet lezen. Ik lees wel overdag als ik onderweg ben met trein of bus en in wachtkamers. Overdag zoek ik dingen op in boeken en ik lees ook de drukproeven van mijn eigen boeken overdag. Af en toe lees ik in het weekend overdag. Heel soms zijn we een paar dagen weg, dit jaar zowaar bijna twee weken naar Frankrijk (voor het eerst in meer dan twintig jaar!), en dan lees ik ook overdag. Verder vooral in de avond dus. Ik lees liever een slecht boek dan dat ik een goede serie kijk, als ik eerlijk ben. Raar maar waar. Van slechte boeken kun je veel leren. Ik luister er vaak wel sublieme muziek bij, dat scheelt. Al met al zal ik elke dag niet langer dan een uur of twee, drie lezen. Nu ik de oogst van het jaar 2025 (ik heb een beetje gesmokkeld, want Het gewicht van woorden las ik tussen Kerst en Oud en Nieuw en Hogere machten op Oudejaarsavond 2024) kan overzien, denk ik: met die paar uurtjes per dag lees je toch een aardige berg boeken.
Ik ga in de toelichting geen boeken noemen van vrienden of mensen die ik persoonlijk ken, maar hun boeken staan wel in de lijst. Vrienden en kennissen vertel ik liever persoonlijk wat ik van hun werk vind.
Dit zijn impressies van mijn leesjaar, boeken die ik me herinner zonder er diep over na te denken of ze erbij te pakken.
Enkele historische romans sprongen er voor mij uit. Het meest ik was onder de indruk van Tandenjager van Auke Hulst. Voor mij het boek van het jaar.
Ook Walvistij van O’Connor vond ik geweldig. Net als West van Davies, dat geloof ik al wat ouder is. Nog wat ouder: een boek waar ik wel over had gehoord maar dat ik nu eindelijk las: Sterven in de lente van Rothmann. Fenomenaal en ontroerend.
Beste debuut (maar ik las er niet veel) vond ik Ginette van Linda Verjans. Prachtige historische roman over een violiste.
Ongeduld van Stefan Zweig las ik vorig jaar al, maar toen ik in januari volop in de drukproeven van mij eigen boek zat en ik vaak ’s avonds doorging met corrigeren, laafde ik me in bed aan het luisterboek, schitterend voorgelezen door Wilbert Gieske. Prachtig! Ik wist al hoe het zou eindigen en toch hield ik dankzij zijn stem hoop.
De bijzondere biografie van Sjostakovitsj die Wendy Lesser schreef aan de hand van diens strijkkwartetten, Music for Silenced Voices wil ik nog noemen. Mooi gedaan.
Ook het privédomein deel van Gérard de Nerval: Het treurige beroep van schrijver vond ik indrukwekkend. Dit verscheen al wat langer geleden. Ik heb me vaak tot zijn werk proberen te verhouden, en nu eindelijk lukte dat. Het sprookje dat vertaler Edu Borger koos als introductie op deze bloemlezing uit het autobiografische werk van de Nerval vond ik schitterend. Je kunt het makkelijk navertellen en iedereen wordt er blij van.
Van de meer hippe boeken vond ik Wervel van Saou Ichikawa schokkend en sterk. In het Engels heet het Hunchback. Dat doet natuurlijk denken aan de gebochelde uit de Engelse titel van Victor Hugo’s Notre Dame de Paris. Ook een outcast met gebrek aan liefde. Ik weet niet hoe het in het Japans heet, maar waarom heet het boek Wervel in het Nederlands en niet Wervelkolom? Of Bochel? Gebochelde?
Een boek dat me diep raakte en waar ik me klein door voelde was de bundeling van brieven van Rosa Luxemburg (Ik voel me in de hele wereld thuis), ingeleid door Joke Hermsen. Wat een nobel karakter.
Ik herlas Reve, Mulisch en Hermans. Allemaal prachtig. Van Mulisch genoot ik het meest. Ik schreef erover in mijn dagboek, op 10 juli van dit jaar:
De auto naar Almere gebracht. In de garage wordt (valt onder de garantie) een nieuwe aircopomp geïnstalleerd. Daar zijn ze een paar uur mee bezig, dus ik ben terug naar huis gegaan. Heenweg per voiture: iets meer dan twintig minuten. Terugweg per bus, intercity, sprinter en OV-fiets: iets meer dan anderhalf uur. Toen de auto klaar was, weer anderhalf uur terug per openbaar vervoer. Vanaf Weesp uit het raam gekeken, want onbekend traject. Lang hield ik het idee dat ik in een buitenwijk reed, dat we als het ware rond de stad reden, terwijl we tot het centrum van Almere doordrongen. Rond het station hou je het idee dat je in een maquette loopt.
Tussen Weesp en Baarn en Baarn en Weesp Mulisch gelezen. Dus verder gegaan in Voer voor psychologen. Het is hier en daar gedateerd, maar dat dondert niet, het is ook wisselvallig, maar dat neemt niet weg dat het als geheel werkt. ‘Maar het gaat mij er ook niet om, boeken geschreven te hebben, maar ze te schrijven’. Waarvan akte!
Het ‘Zelfportret met tulband’ is het allerbeste van dit boek, een autobiografie in sleutelmomenten.
Waarom die tulband? Ik denk zelf meteen aan dat schilderij van Jan van Eyk van die kerel met dat uitgestreken mombakkes en een kunstig (of gewoon slordig?) gevouwen rode lap op zijn kop.
En aan Rembrandts Zelfportret als Paulus, dat te zien is in het Rijksmuseum en waar je kunt vaststellen dat de tulband die hij draagt bestaat uit witte, gele en bruine verfstreken.
Maar ik vermoed dat Harry dacht aan iemand anders: ‘Leermeester Pythagoras droeg een tulband, was ingewijd in de egyptische mysterieën en schreef als ware hemelman nooit een woord.’ Verderop beschrijft Mulisch een hulpje van de mysticus Hermes Trismegistus: ‘een kleine onderdanige man met een tulband.’ Daar zal Harry zichzelf niet mee hebben bedoeld. Ik geloof dat Mulisch zichzelf zag als drager van een diepe, verborgen kennis — kennis waar hij overigens zelf niet bij kan. Om het Mulischiaans te zeggen: hij weet alles en hij weet niets.
Citaat: ‘Nee, nee, natuurlijk begrijp je niet wat ik bedoel. Ik bedoel niets. Ik zeg wat ik zeg. Als ik je een orchidee geef, die ik gekweekt heb, vraag je dan ook wat ik bedoel? Ik bedoel een orchidee.’
Dat doet denken aan een van mijn lievelingscitaten. Hij is van Jackson Pollock (1912—1956) die ik hoorde in een documentaire. Ik geloof dat ik hem in Leven met Lidewij citeer:
‘Well, if people would just leave most of their stuff at home en just look at the paintings, I don’t think they’d have any trouble enjoying them; it’s like… looking at a bed of flowers: you don’t tear your hair out over what it means.’
Mulisch weet mij diverse keren hardop aan het lachen te maken. Bijvoorbeeld wanneer hij het Nederduits van zijn vader (KVK) en van de huishoudster (Frieda) weergeeft, wat een wrang-komisch effect sorteert: ‘Hier is een kwartje. Und niet weer verliezen, zoals damals die cent.’ Of: ‘En pas auf. Wo de stoep zo smal is je weet, daar moet je je heel goed vasthouden am hek.’ Het heeft een hoog Prins-Bernhardgehalte, natuurlijk. Ik moest denken aan Jeroen Brouwers, die het procedé toepast in Het hout (2014). Daar werkte dat Nederduits van Mansuetus onheilspellend en grimmig, maar ook komisch: ‘Hier, laat je kameraden mal goed kijken wie hatelijk lelijk je bist knor met je poistenbaard.’
Harry weet ook te ontroeren in het hoofdstuk over het afscheid van zijn moeder, die in 1951 naar de Verenigde Staten vertrekt, Harry is dan 24 en hij oppert dat ze elkaar misschien nooit meer zullen zien, Amerika was toen verder weg dan nu.
Zij—Stel je niet zo aan, ik ben 43 jaar. Je weet, hoe oud wij worden. Je overgrootmoeder was 84. Die had nóg kunnen leven.
Ik—Als ze niet vergast was.
Aan het einde van het hoofdstuk nemen ze afscheid:
Zij—Zorg goed voor jezelf. Dag Harry.
Ik—Veel geluk.
Zij—Dank je. Wuif maar niet.
Ik—Nee.
Zij—Dag schat.
Ik—Dag. Niet huilen.
Zij—Dag.
Ik—Dag.
Zij—Dag Harry.
Ik—Dag mama.
Tot zover mijn dagboek, dit is de lijst. In 2025 heb ik de volgende boeken gelezen/*herlezen:
1 Marcel Möring — Mordechai
2 Luc Panhuysen — De burgerbaron
3 J.M. Verhoeff — De oude Nederlandse maten en gewichten
4 Auke Leistra — Ander woord voor moeder
5 Manon Uphoff — Laat me binnen
6 Philip Huff — De gedichtenapotheek
7 Hans Heesen — De erfgenaam
8 Marcel Maassen — Wat mama niet vertellen kon
9 Erich Maria Remarque — De nacht in Lissabon
10 Donald Niedekker — Ochtenden
11 Harriët Duurvoort — De dochter
12 Benjamin Carter — De Rijksdag staat in brand
13 Virginia Cowles — Op oorlogspad
14 Werner Herzog — Het schemeren van de wereld
15 *Vercors — De stilte der zee
16 *John Worthen — Robert Schumann
17 *Alma Mahler — Het is een vloek een meisje te zijn
18 *W.F. Hermans — Het behouden huis
19 *Ian McEwan — Amsterdam
20 *Stefan Zweig — Ongeduld
21 Geerten Meijsing — Het gewicht van woorden
22 Jack London — The Call of the Wild
23 Judith Herzberg — Jo
24 Gert Hoffmann — Our Philosopher
25 Leonieke Baerwaldt — Dagen als vreemde symptomen
26 Elizabeth O’Connor — Walvistij
27 Christien Brinkgreve — Beladen huis
28 Joost de Vries — Hogere machten
29 Lieke Marsman — Op een andere planeet kunnen ze me redden
30 Gerwin van der Werf — De krater
31 Safae el Khannoussi — Oroppa
32 Martin Rombouts — Boek 1
33 Édouard Levé — Zelfportret
34 Édouard Levé — Zelfmoord
35 Ellen Krol — Onbevrijd gevoel
36 Carys Davies — West
37 Yannick Dangre — Tussenjaren
38 Maurits de Bruijn — Ook mijn Holocaust
39 Bertram Koeleman — Het wikkelhart
40 Mathijs Deen — De loods
41 Tommy Wieringa — Optimisme zonder hoop
42 Martin Michael Driessen — Het licht aan het einde van de loop
43 Elmer Schönberger — Keten & stompen
44 *Chrétien Breukers — Hampelmann
45 Chrétien Breukers — Het wonderjaar
46 Chrétien Breukers — De pen in het hart
47 Auke Hulst — Tandenjager
48 Arnold Zweig — De bijl van Wandsbek
49 Helmut Ortner — Hitlers beul
50 Peter Nijssen — De onvoltooide
51 Daniel Kehlmann & Sebastian Kleinschmidt — Requiem für einen Hund
52 Byung-Chul Han — De crisis van het narratieve
53 Brian Eno — A Year with Swollen Appendices
54 Brian Eno & Bette A. — What Art Does
55 Anton Koolhaas — De hond in het lege huis
56 Jan van Mersbergen — Eiland zonder schaduw
57 Linda Verjans — Ginette
58 George Sand & Pauline Viardot — De schrijfster en de nachtegaal
59 Ian Penman — Erik Satie, Three Piece Suite
60 Martin Michael Driessen — Liefde in het Derde Rijk
61 Harry Mulisch — Logboek 1991-1992
62 Emile Hollman & George Vogelaar — De Stradivarius van de keizer
63 Nadia de Vries — Overgave op commando
64 Ronald Giphart — Over liefdesverdriet
65 Jean-Marc van Tol — De Witt en Spinoza, Spinoza en De Witt
66 Martijn Lofvers — Dodenmars
67 Theun de Vries — De bergreis
68 Maarten Asscher — Oscar Wilde’s crucifix
69 Ralf Rothmann — Sterven in de lente
70 MMS (Maryam Fanni, Matilda Flodmark & Sara Kaaman) — Natural Enemies of Books, A Messy History of Women in Printing and Typography
71 *Harry Mulisch — Voer voor psychologen
72 *Gerard Reve — De ondergang van de familie Boslowits
73 Rob van Olm — Recht al barste de wereld
74 Barry Smit — De zomer van ’47
75 Alain Fournier — Het grote avontuur
76 Stephen Johnson — How Shostakovich Changed my Mind
77 Wendy Lesser — Music for Silenced Voices
78 Gérard de Nerval — Het treurige beroep van schrijver
79 Saou Ichikawa — Wervel
80 Rosa Luxemburg — Ik voel me in de hele wereld thuis
81 Alexander Baron — The Lowlife
82 Femke Brockhus — Kleine haperende vluchten
83 Femke Brockhus — Dieren die je niet mag schieten (2x)
84 Alfred Birney — Niemand bleef
85 Sue Klebold — Het besef van een moeder
86 *Tim Krabbé — Wij zijn maar wij zijn niet geschift
87 Marjoleine de Vos — En steeds is alles er
88 Marieke Groen — Het verhaal van mijn schaarste
89 Martin Michael Driessen — De heilige
90 Chrétien Breukers — Het achtste sacrament
91 Janna Coomans — Dievenland
92 Peter Buwalda — De jaknikker
93 Ian McEwan — Wat we kunnen weten
94 Willem Otterspeer — In alles ben ik groot
95 Sheila Sitalsing — Waar ik me voor schaam
96 Mathijs Deen — Gras
97 Anton Tsjechov — Drama op de jacht
98 Charlotte van den Broeck — Een vlam Tasmaanse tijgers
99 Tijl Nuyts — Grondwerk
100 Div. auteurs — Baken in een zee vol barbarij
101 Louis de Bernières — De rooie hond
102 Marcel Möring — De kleurentovenaar
103 Rob Groenewegen — Onveranderlijk zichzelf
104 *Arthur van Schendel — Een zwerver verliefd
105 Maria Vlaar — Zwaag
106 Vrouwkje Tuinman — De straaljager
Bert Natter 